W dniu 1 sierpnia br. Minister Środowiska podpisał Rozporządzenie zmieniające rozporządzenie w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych. Rozporządzenie zostało ogłoszone w dniu 3 sierpnia br. i obowiązuje od dnia następnego po dniu ogłoszeniu dla dzików, natomiast w przypadku jeleni szlachetnych i danieli po 14 dniach od dnia ogłoszenia.
UWAGA: na szakale poluje się dopiero od 1 sierpnia 2019r! co wynika z Rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne.

Zmiany dotyczą:

jeleni szlachetnych:

•  łanie od 1 września do 15 stycznia
•  cielęta od 1 września do końca lutego 

danieli:

•  byki od 1 września do końca lutego
•  łanie od 1 września do 15 stycznia
•  cielęta od 1 września do końca lutego

dzików:

•  dziki – wszystkie cały rok

szakali złocistych:

•  od 1 sierpnia do końca lutego, a na terenach obwodów łowieckich na których występuje głuszec lub cietrzew lub prowadzono w ostatnich dwóch latach kalendarzowych, przed dniem zatwierdzenia rocznego planu łowieckiego na kolejny rok łowiecki, zasiedlenia zająca, bażanta lub kuropatwy – przez cały rok.

Zgodnie z danymi ze sprawozdawczości łowieckiej liczebność jelenia szlachetnego z roku na rok rośnie. Wraz ze wzrostem liczebności rośnie również plan odstrzału i sam odstrzał. Mimo, iż odstrzał wynosi średnio 45% liczebności populacji, nie udaje się jej skutecznie ograniczyć. Umożliwienie znacznego wzrostu pozyskania jeleni szlachetnych wymaga wydłużenia ustanowionego w rozporządzeniu Ministra Środowiska okresu polowań ponieważ obecnie obowiązujący okres polowań na łanie jelenia jest najkrótszy w Europie i trwa jedynie 3 miesiące. Teza taka znalazła się też we wnioskach z Seminarium łowieckiego pt. „Okresowa ocena stanu zasobów leśnych (zwierzyny) w łowieckich rejonach hodowlanych”, które odbyło się 30 czerwca 2016 r. w Solcu Kujawskim. Wzmożone pozyskanie jeleni szlachetnych jest istotne z punktu widzenia ograniczenia negatywnego wpływu tego gatunku na gospodarkę leśną oraz rolną. Szkody powodowane przez jelenie i daniele w lasach polegają głównie na:

• zgryzaniu pędów młodych drzew,

• spałowaniu drzew,

• osmykiwaniu (obijaniu, czemchaniu),

• wydeptywaniu upraw.

Wspomniane wyżej formy oddziaływania zwierzyny na ekosystem leśny przejawiają się przede wszystkim poprzez zgryzanie roślinności drzewiastej i zielnej, spałowanie starszych drzew przez jelenie i daniele oraz czemchanie i osmykiwanie drzew przez samce zwierzyny płowej. Najbardziej narażane na presję zwierzyny w lasach są młodniki i uprawy (Balik, Moskalik, Sadowski, Zastocki 2016). Jednocześnie szkody te w przeciwieństwie do szkód wyrządzanych przez zwierzęta łowne w uprawach i płodach rolnych nie są szacowane i rekompensowane. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe oraz prywatni właściciele lasów muszą samodzielnie ponosić koszty ochrony lasu przed zwierzyną (w szczególności jeleniami, danielami i łosiami). W roku 2015 Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe wydało 154 441,1 tys. zł na ochronę lasów przed zwierzyną (źródło Sprawozdanie finansowo-gospodarcze Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe za 2016 r.). Szkody w lasach prywatnych są szczególnie dotkliwe dla ich właścicieli, którzy posiadają zwykle ograniczone środki finansowe na zabezpieczenie swoich lasów przed zwierzyną. Jelenie wyrządzają także szkody w uprawach i płodach rolnych zwłaszcza w rejonach najwyższych stanów liczebnych tego gatunku w szczególności w województwach położonych na zachodzie kraju. Do Ministerstwa Środowiska wpływają skargi rolników oraz izb rolniczych na nadmierną liczebność populacji jeleni. Problem ten był także wielokrotnie poruszany przez przedstawicieli wojewódzkich izb rolniczych na spotkaniach organizowanych przez Ministra Środowiska.

Obecnie zagęszczenia jelenia szlachetnego wynoszą 6,9 os/1000ha w obwodach dzierżawionych i 19,1 os/1000ha w obwodach zarządzanych przez Lasy Państwowe (średnia dla całego kraju). Pozyskanie jeleni jest zróżnicowane geograficznie i jest wyższe na zachodzie kraju.

W przypadku daniela również obserwuje się wzrost liczebności i pozyskania. Mimo to obserwowany jest problem narastającego poziomu szkód wyrządzanych przez te zwierzęta w gospodarce leśnej i rolnej. Daniel jest roślinożerny; żywi się więc głównie trawą, liśćmi, ziołami i zbożem, w mniejszym stopniu pędami drzew i krzewów, ponadto korą drzew liściastych i iglastych. Bardzo chętnie je owoce drzew liściastych, jak żołędzie, bukiew 
i kasztany, a także grzyby. Mimo, że daniel spałuje mniej niż jeleń i wyrządza nieco mniejsze szkody w lesie, to jednak szkody wyrządzone przez daniele w uprawach są często większe, gdyż gatunek ten chętnie wychodzi na żer na pola uprawne oraz je wydeptuje.

Zagęszczenie danieli wynosi 0,8 os/1000ha w obwodach dzierżawionych i 3,4 os/1000ha w obwodach zarządzanych przez Lasy Państwowe (średnia dla całego kraju).

Na potrzeby III edycji wieloletnich łowieckich planów hodowlanych (na lata 2017-2017) przeprowadzono okresową ocenę stanu zwierzyny liczebności zwierząt łownych. Uzyskana tą metodą liczebność zwierzyny, znacznie przekracza wykazywane dotychczas w rocznych planach łowieckich stany  zwierzyny. Wydłużenie okresu polowań na jelenie i daniele umożliwi zwiększenie pozyskania tych zwierząt. Wzrost ten, będzie mieć charakter stopniowy. Liczba zwierząt przeznaczona do pozyskania będzie corocznie ustalana w rocznych planach łowieckich w oparciu o inwentaryzację zwierzyny, z uwzględnieniem sezonowych migracji zwierzyny, zmian w krajobrazie rolniczym, presji dużych i synantropijnych drapieżników, ubytków w wyniku kolizji komunikacyjnych oraz możliwości dzierżawcy i zarządcy obwodów łowieckich w zakresie realizacji planów.  Jednocześnie obowiązujące przepisy zawierają mechanizmy, które zapobiegają nadmiernej eksploatacji populacji. Wskazać tu należy przede wszystkim możliwość odmowy zatwierdzenia rocznego planu łowieckiego przewidującego nadmierne pozyskanie jeleni lub danieli, jeżeli zaplanowana wielkość pozyskania nie będzie gwarantowała      osiągnięcia celów określonych w wieloletnim łowieckim planie hodowlanym – § 4 ust. 3 pkt 2 rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie rocznych planów łowieckich i wieloletnich łowieckich planów hodowlanych (Dz. U. poz. 1646, z późn. zm.).

        II. Dzik

W projekcie proponujemy wprowadzenie całorocznego okresu polowań na dziki w całym kraju. Zmiana wynika z konieczności podjęcia wszelkich działań zmierzających do ograniczania liczebności populacji dzika w związku z rozprzestrzenianiem się afrykańskiego pomoru świń (ASF). Niższe  zagęszczenie dzików wpływa na ograniczenie rozprzestrzeniania ASF zgodnie z opinią naukową EFSA (Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności). Jednocześnie dotychczas podejmowane działania mimo, że dały podstawę od ograniczenia liczebności dzików, nie dają możliwości maksymalnej redukcji populacji dzików, co jest potrzebne w obszarach występowania ASF ustanowionych decyzjami Komisji Europejskiej.

W pierwszym półroczu 2017 zarejestrowano w Polsce 210 przypadków ASF 
w populacji dzików. Dla porównania w 2014 r. zarejestrowano 30 przypadków, w 2015 r. – 53, a w 2016 r. – 80. Przedstawione dane wskazują, że liczba przypadków ASF gwałtownie rośnie, co stwarza coraz większe ryzyko transmisji wirusa ASF (ASFV) z populacji dzików 
do populacji świń. Dowodem na to, że ww.  zjawisko ma miejsce jest trzecia fala ognisk ASF u trzody chlewnej, której początek określić można na dzień 7.06. 2017 r. Od tego momentu do końca czerwca zarejestrowano w naszym kraju 21 nowych ognisk ASF. Ważny jest fakt, że prawie wszystkie ogniska stwierdzono w strefie III (niebieskiej) to znaczy na obszarze na którym wcześniej rejestrowano ASF zarówno u dzików, jak i u świń. ASF stwierdzono również w przypadku 2 gospodarstw położonych na terenie strefy II czerwonej w gm. Piszczac w pow. bialskim

Warto przypomnieć, że dziki odpowiedzialne są za wprowadzenie ASF do Polski – co miało miejsce w lutym 2014 r. Wcześniej ten gatunek zwierząt był wektorem wprowadzającym ASF na terytorium Litwy, a później do Łotwy, Estonii a ostatnio (trzecia dekada czerwca br.) do Czech.

Można jednoznacznie stwierdzić, że dziki są obecnie głównym źródłem ASFV we wszystkich krajach UE dotkniętych ASF. Podobnie sytuacja przedstawia się w Rosji. Niestety, kraj ten nie raportuje do Światowej Organizacji Zdrowia Zwierząt (OIE) przypadków padnięć dzików. Przypadek ASF określa się tam jako zakażony obiekt (infected object).

Jak wspomniano dziki były wektorem wprowadzającym ASFV do naszego kraju  i do chwili obecnej są głównym źródłem tego wirusa w naszym kraju. Pierwsze przypadki wystąpienia ASF miały miejsce w bezpośrednim sąsiedztwie granicy Republiki Białorusi. Choroba od początku wystąpienia w naszym kraju szerzy się w populacji dzików stosunkowo wolno, ale konsekwentnie – z szybkością około 1-2 km/miesiąc zajmując coraz większy obszar naszego terytorium. Do dnia 30.06.2017 r. występowanie ASF zarejestrowano w 12 powiatach w 3 województwach (zarówno na fermach hodowlanych trzody chlewnej, jak i wśród dzików).

W ostatnich miesiącach obserwuje się, przede wszystkim w Polsce, ale także w innych krajach dotkniętych ASF, gwałtowny przyrost liczby przypadków ASF. Analiza takiego stanu rzeczy wskazuje, że główną przyczyną obserwowanego zjawiska są rosnące padnięcia dzików i w konsekwencji coraz większa ilość wirusa w środowisku leśnym. W ślad za tym rośnie ryzyko infekcji świń przebywających w chlewniach zlokalizowanych na obszarach dotkniętych chorobą i bezpośrednio sąsiadujących (najczęściej) z obszarem bytowania dzików, które wychodzą z obszarów leśnych.

Jak wskazują na to między innymi obserwacje znanego w Europie eksperta zajmującego się omawianym zagadnieniem (dr Podgórski z Białowieży) o tempie szerzenia się ASF wśród dzików decyduje w stopniu istotnym gęstość populacji dzików. Jej zmniejszenie – poprzez intensywny odstrzał – wpływa na proporcjonalne zmniejszanie liczby przypadków. Nie mniej jednak, zdaniem znanego eksperta włoskiego (Guberti) nawet w sytuacji, gdy gęstość populacji jest bardzo niska (poniżej 0,1 dzika na km kwadratowy), długotrwałe krążenie wirusa w środowisku podtrzymują dziki padłe z powodu ASF. Dlatego, tak ważny jest tzw. monitoring bierny, tj. identyfikacja i utylizacja dzików padłych.

Niestety, mimo podejmowanych wielokierunkowych działań nastawionych 
na ograniczenie populacji dzików, w skali globalnej obserwuje się przyrost ich liczby. Przyczyn postępującej ekspansji tego gatunku zwierząt jest wiele. Najważniejszą jest szybka adaptacja dzików do zmieniających się warunków środowiskowych. Adaptacja ta jest możliwa dzięki specyficznemu behawiorowi dzików. Nie bez znaczenia jest również to, w jakim stopniu realizowany jest planowy i wykonywany sanitarny odstrzał dzików.

Zdaniem wspomnianego wcześniej eksperta z Białowieży dzik jest gatunkiem wysoce socjalnym i mobilnym. Duży potencjał rozrodczy i możliwość adaptacji do zróżnicowanych warunków środowiskowych i pokarmowych przyczynia się do wzrostu liczebnego populacji i związanej z tym ekspansji demograficznej i geograficznej tego gatunku zwierząt. Podstawą organizacji socjalnej populacji dzika są wielopokoleniowe grupy rodzinne – watahy. W ich skład wchodzi od jednej do kilku dorosłych samic (loch) oraz ich potomstwo w różnym wieku. Dominujące w watasze lochy są ze sobą spokrewnione na poziomie krewnych drugiego stopnia, a ich związki socjalne i obecność w grupie są stabilne i długotrwałe. Częstotliwość interakcji socjalnych oraz proporcje wspólnie użytkowanej przestrzeni są wysokie pomiędzy osobnikami należącymi do tej samej watahy, a relatywnie niskie pomiędzy osobnikami z różnych grup (wg Podgórskiego). Duża intensywność kontaktów międzyosobniczych w grupach rodzinnych z pewnością sprzyja szerzeniu infekcji ASF w obrębie watahy. Z kolei interakcje międzygrupowe mają istotne znaczenie dla szerzenia się ASF na poziomie populacji.

Badania prowadzone przez wspomnianego autora w Puszczy Białowieskiej pokazały, że już po kilku miesiącach na obszarze 40 km² wszystkie osobniki wchodzące w skład kilku różnych watah tworzyły sieć interakcji socjalnych, dając możliwość szybkiego rozprzestrzeniania się ASFV. Dane zebrano z wykorzystaniem m.in. nadajników GPS, również we współpracy z PIWet-PIB w Puławach.

Według dostępnych danych dziki nie przemieszczają się na duże odległości. Zazwyczaj krążą w promieni 3-7 km. Pojedyncze osobniki mogą pokonywać odległości sięgające 25 -50 kilometrów w linii prostej – w ciągu 1-2 miesięcy. Takie przypadki były obserwowane zarówno w Polsce (Puszcza Kampinoska), jak też w innych miejscach w Europie (Niemcy, Słowenia, Szwecja) i dotyczyły nie tylko młodych dzików, ale również odyńców i loch 
z młodymi. Dorosłe samce (odyńce) prowadzą samotny tryb życia i łączą się z grupami samic w okresie rui, który trwa od listopada do grudnia. W tym czasie odbywają kilkunasto-kilometrowe wędrówki w celach rozrodczych, zarówno w obrębie swoich areałów, jak i poza ich obszarem. Przyjmuje się, że odyńce nie przemieszczają się na odległość większą niż 100 km łącznie (dane EFSA). W tym okresie dochodzić może w określonych sytuacjach do kontaktów pomiędzy odyńcami i świniami – maciorami z chlewni przyzagrodowych. Wspomniana, zwiększona mobilność i duża liczba kontaktów socjalnych odyńców w okresie jesienno-zimowym może mieć istotne znaczenie dla sezonowego wzrostu przypadków ASF.

Dziki zajmują głównie środowisko leśne i rolnicze związane przede wszystkim z uprawą kukurydzy. Obserwuje się związane z porami roku zmiany w użytkowaniu środowisk i różne sposoby ich wykorzystania przez dziki. W okresie letnim, gdy pola uprawne oferują bazę pokarmową i osłonę, nawet połowa lokalnej populacji może stale przebywać w obrębie pól, podczas kiedy pozostała część przemieszcza się regularnie pomiędzy polami i terenami leśnymi. W okresie zimowym natomiast preferowane są tereny leśne. Tylko niewielka część dzików pozostaje w środowisku leśnym przez cały rok. Osobniki młodociane – osiągające ten wiek w okresie letnim – wykazują zwiększoną mobilność w stosunku do pozostałych. Fakt ten determinuje rosnącą, praktycznie we wszystkich krajach dotkniętych omawianą chorobą, liczbę przypadków ASF w okresie od czerwca do września. Dodatkowo badania pokazują, że dziki pod koniec pierwszego i w drugim roku życia (przelatki) często opuszczają rodzinne obszary i pokonują dziennie dłuższe dystanse. Zjawisko to dodatkowo wpływa na możliwości szybszego rozprzestrzenia się ASF w populacji dzików.

Analizując sposoby koniecznego, istotnego ograniczenia szerzenia się ASF w populacji dzików w pierwszej kolejności dążyć należy do bezwzględnego ograniczenia ich populacji. Należy podjąć to wyzwanie niezależnie od tego, że zgodnie z opinią EFSA „nie ma możliwości długoterminowego ograniczenia populacji dzików, która w Europie konsekwentnie będzie rosła”.

Zdaniem niektórych ekspertów z EFSA „nie zasilanie” środowiska dzików wirusem ASF z populacji świń, prowadzi po pewnym czasie do wygaszenia epizootii omawianej choroby w środowisku Warunkami niezbędnymi do zaistnienia ww. sytuacji – wygaszenie epizootie ASF jest zastosowanie środków wskazanych powyżej, przede wszystkim prowadzenie skutecznego odstrzału dzików oraz monitoring bierny. Ułatwienie wykonania przez myśliwych odstrzału dzików, niezbędnego dla ochrony gospodarki narodowej przed rozprzestrzenianiem wirusa ASF polega na wprowadzeniu proponowanego w projekcie rozporządzenia całorocznego okresu polowań na dziki w całym kraju.

Wszystkie przedstawione wyżej argumenty w pełni uzasadniają potrzebę dalszej redukcji liczebności populacji dzików. Najbardziej istotnym środkiem umożliwiającym redukcję jest zniesienie okresów ochronnych na dziki i umożliwienie wykonywania polowania na te zwierzęta przez cały rok. Podkreślenia wymaga, że obecnie wprowadzone rozwiązanie w odniesieniu do całorocznego okresu polowań na dziki funkcjonowało już 
w kraju (województwo podlaskie) w latach 2014-2016. Rozwiązanie to zostało wprowadzone rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 17 grudnia 2014 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne (Dz. U. poz. 1901).

        III. Szakal

Z uwagi na planowane wpisanie szakala złocistego na listę zwierząt łownych zaistniała potrzeba określenia okresu polowań na ten gatunek. Z najbliższych Polsce krajów szakal jest zwierzęciem łownym w Czechach i Estonii. W Czechach okres jest ustalony od 1 sierpnia 
do końca lutego, w Estonii od 1 listopada do końca lutego. W projekcie przyjęto stosowany w Czechach okres polowań. Ponadto rozporządzenie wprowadza możliwość całorocznego wykonywania polowania na szakale złociste w obwodach łowieckich, w których występuje głuszec lub cietrzew albo prowadzono w ostatnich dwóch latach zasiedlenia zającem, bażantem lub kuropatwą, z uwagi na konieczność ograniczania presji drapieżnictwa na ww. gatunki zwierząt. Takie samo rozwiązanie obowiązuje obecnie w odniesieniu do lisa. Okres dwóch lat, w których prowadzone były zasiedlenia zwierzyną drobną dotyczy 2 lat wstecz od momentu zatwierdzenia rocznych planów łowieckich na dany łowiecki rok gospodarczy. Z uwagi na brak danych dotyczących rozmieszczenia i liczebności gatunku proponujemy ponad roczne moratorium na szakala złocistego, tj. możliwe byłoby polowanie dopiero od łowieckiego roku gospodarczego 2019/2020. Planowane wejście w życie okresu polowań na szakala od 1 marca 2019 r., mimo, że okres polowań faktycznie rozpoczyna się 1 sierpnia, wynika z potrzeby określenia w rocznych planach łowieckich na łowiecki rok gospodarczy 2019/2020 limitów pozyskania szakala. Termin 1 marca wynika z faktu, że procedura zatwierdzania rocznych planów łowieckich zgodnie z obowiązującymi przepisami ma zostać zakończona do 31 marca. Nowy łowiecki rok gospodarczy rozpoczyna się 1 kwietnia i od tego czasu powinny obowiązywać nowe roczne plany łowieckie, uwzględniające również ewentualne gospodarowanie szakalem złocistym.

Wejście w życie  rozporządzenia w terminie 14 dniowym w odniesieniu do wydłużenia okresu polowań na jelenie i daniele spowodowane jest koniecznością podjęcia szybkiego reagowania na występujące w uprawach i płodach rolnych szkody jeszcze w bieżącym łowieckim roku gospodarczym (2017/2018). Ponadto możliwość polowania na te zwierzęta w dłuższym okresie ułatwi wykonanie planu odstrzału. Pozyskiwanie jeleni i danieli w obecnym łowieckim roku gospodarczym będzie się odbywało na dotychczasowym poziomie odstrzału zaplanowanym w zatwierdzonych rocznych planach łowieckich. W przypadku dzika – wprowadzenie całorocznego okresu polowań na ten gatunek w całym kraju wynika z potrzeby podjęcia pilnych działań w celu ograniczenia liczebności populacji dzików w związku z szybkim rozprzestrzenianiem wirusa ASF.

Z kolei w przypadku szakala złocistego zasadne jest wprowadzenie moratorium na jego odstrzał. W czasie jego obowiązywania możliwe będzie zebranie bardziej szczegółowych danych na temat liczebności i zakresu występowania tego gatunku.